روایتی از 6 تالاب بحرانی ایران؛ مرگ تالاب ها چه پیامدی دارد؟ - وبلاگ وبساز

به گزارش وبلاگ وبساز، تهران (پانا) - از میان 35 تالاب ثبت شده در کنوانسیون رامسر، 6 تالاب، وضعیتی بحرانی دارند و بعضی از آنها به طور کامل خشک شده و بعضی هم در نوسان خشکی هستند، در حالی که بازگشت خشکی به تالاب ها، پیامدهای خطرناکی را برای محیط زیست کشور خواهد داشت.

ایران 35 تالاب ثبت شده در کنوانسیون رامسر دارد که از این تعداد 6 تالاب در لیست قرمز قرار دارند، البته این آمار مربوط به سال 96 است و ممکن است در این فاصله و با توجه به بی توجهی نسبت به محیط زیست تغییراتی داشته باشد. 35 تالاب کشور صاحب برنامه مدیریت جامع حوضه آبریز هستند یا این که برنامه ها آنها در دست تدوین است. از این تعداد 21 تالاب دارای برنامه مدیریت نهایی و مصوب هستند که در شورای برنامه ریزی و توسعه استان ها و شهرستان ها تصویب و اجرای آن ابلاغ شده است. برنامه 14 تالاب دیگر هم در حال تدوین است که این فرایند با حضور کلیه دست اندرکاران و کسب نظرات فنی و مشورتی در سلسله نشست های کارشناسی انجام می گیرد.

در این میان تالاب های گاوخونی، پریشان، میقان، هامون، ارومیه و شادگان در کنار 28 تالاب دیگر جزو تالاب هایی هستند، که طرح حفاظت از تالاب های ایران در قالب برنامه جامع تالاب ها در پی بهبود شرایط کیفی و کمی منابع آن است. قرار است هر کدام از این ها برنامه ای جداگانه داشته باشند تا با یاری بخش های مختلف اجرایی گردد. طرح حفاظت از تالاب های ایران به اسم یکی از اصیل ترین و مهم ترین طرح های محیط زیستی ایران در پی پیاده سازی رویکرد اکوسیستمی در مدیریت تالاب های ایران است. فرایند کلی برنامه جامع برای هر کدام از تالاب ها از این قرار است؛ تهدیدهای هر تالاب با توجه شرایطی که دارد شناخته می شوند و برای آن ها برنامه ای راه بردی ایجاد می گردد. برای این که مصرف آب معمولا در بخش کشاورزی و صنعت باید کم شد، برای بهبود معیشت خانوارها هم راهکارهایی پیشنهاد می گردد.

علی ارواحی، مشاور مدیریت اکوسیستم های تالابی پیش از این درباره شرایط تالاب های کشور به پانا گفته بود: تهدیدات اصلی که غالب تالاب های کشور با آن روبرو هستند، همچنان برقرار است. تالاب های بختگان، پریشان و گاوخونی جزو تالاب هایی هستند که به شدت از کمبود منابع آبی رنج می برند. بعلاوه تالاب شادگان به شدت از موضوع پسماندها و گونه های غیربومی رنج می برد. تالاب زریوار هم از لحاظ گونه های غیربومی و منابع آلاینده باید مورد توجه قرار بگیرد. تالاب هامون هم از کمبود منابع آب رنج می برد که نشان می دهد که در دیپلماسی آب پیروز عمل نشده است.

اما تالاب ها کارکردهایی دارند، تغذیه سفره های آب زیرزمینی، تثبیت شن های روان و تعدیل آب و هوا از مهم ترین این کارکردها است. وضع فعلی تالاب ها نشان دهنده هشداری جدی است. هشداری که از قبل هم درباره آن بسیار صحبت شده است.

اکنون به طور کلی حدود سه میلون هکتار وسعت تالاب در کشور وجود دارد. بیش از 50 درصد یعنی بیش از یک و نیم میلیون هکتار از تالاب ها در کانون هایی هستند که بسیار مستعد ریزگرد و گرد و غبار و انتشار ریزگردها است. آنچه در جهان اتفاق می افتد معمولا به تالاب ها به اسم راه چاره هایی مبتنی بر طبیعت هم برای مدیریت منابع آب و هم برای جلوگیری از یکسری پیامدها مثل بحث ریزگردها نگاه می گردد اما این رویکرد که تالاب ها به اسم یکی از گزینه های مدیریت منابع آب هستند، در کشور چندان وجود ندارد. از طرفی رویکرد وزارت نیرو در مدیریت منابع آب، احداث سازه های آبی است. نتیجه این است که تالاب ها در پایین دست از دریافت حق آبه محروم می شوند و در نهایت بهره برداری ها به سمت توسعه کشاورزی و کشت های پر آب بر می رود.

البته قبلا هم در سطوح استانی برنامه های مختلفی برای تالاب ها اجرا کردند، ارواحی در این باره گفته بود: با اجرای بعضی برنامه ها شرایط بعضی تالاب ها فرایند بهبود را طی کردند، اما برای بعضی هم این فرایند با سرعت کمی طی شده است. به نظر می رسد همچنان تصمیم گیران و سیاست گذاران به این واقعیت که تالاب ها چه ارزشی دارند، پی نبرده اند و بعضا برای اینکه به اذهان عمومی و مطالبات عمومی پاسخ داده گردد به این برنامه ها اشاره می گردد اما زمان اجرای این برنامه ها معین نیست کمااینکه برنامه ای هم که تصویب می گردد امیدی به اجرای آن نیست.

گاوخونی

تالاب گاوخونی که با وسعتی حدود 476 کیلومترمربع، در استان اصفهان واقع شده است و تامین نماینده اصلی آن رودخانه زاینده رود است، چندین سال است که تقریبا خشک شده است. به طوری که بعد از بارش های سال گذشته، حدود یک ماه پیش مسدئولان خبر از مرطوب شدن تنها 24 درصد سطح این تالاب دادند.

تالاب گاوخونی اگر احیا نگردد خسارات زیادی در پی دارد. منصور شیشه فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان اخیرا گفته است که 98 درصد از تالاب گاوخونی با 47 هزار هکتار وسعت خشک است و هیچ آبی ندارد. دلیل این موضوع هم مصرف بیش از حد آب در بخش کشاورزی و صنعت دلایل اصلی خشک شدن گاوخونی است.

حداقل احتیاج آبی زیست محیطی سالانه گاوخونی 176 میلیون مترمکعب محاسبه و مشخص شده است در حالی که در گزارش و برنامه های منابع و مصارف آب شرکت آب منطقه ای استان و وزارت نیرو برای سال آبی 98- 99 حدود 140 میلین متر مکعب حقابه زیست محیطی در نظر گرفته است.

استقرار کشاورزی پایدار، تعاریف مصارف صنایع براساس شرایط منظقه، ایجاد تعامل در پایین و بالادست زاینده رود، لایه روبی مسیل ها و نظارت بر تامین حق آبه تالاب از اقداماتی هستند که در برنامه احیای این تالاب لحاظ شده اند.

پریشان

دریاچه پریشان هم تالابی است که با بیش از 260کیلومتر مربع، از لحاظ شرایط منابع آبی در شرایطی بحرانی واقع شده است. سال جاری یازدهمین سالگرد خشک شدن این دریاچه آب شیرین است. به گفته مسئولان برداشت بیش از حد آب این تالاب باز هم برای مصرف در بخش کشاورزی عامل خشکی یازده ساله این تالاب است، در سال های 1360 به طور میانگین دو میلیون متر مکعب آب از این دریاچه برداشت می شد اما حالا این عدد به 28میلیون متر مکعب رسیده است. همین موضوع باعث عمیق تر و بیشتر شدن چاه های اطراف دریاچه می گردد، به طوری که حدود 300 چاه غیرمجاز و 650 چاه مجاز که از آن آب برداشت می نمایند.

میقان

تالاب میقان در استان مرکزی با وسعت 25هزار هکتار است که تا چند سال پیش زمانی که مقدار بارنگی کشور کمتر از میانگین بلند مدت بود، میقان به کانون گردوخاک استان مرکزی تبدیل شده بود. به نظر می رسد بارندگی های دو سه سال گذشته منجر به حل مسائل این تالاب نشده است. براساس مطالعه ای صورت گرفته به وسیله اتاق فکر محیطزیست استان مرکزی در سال 1342 تنها 130 حلقه چاه در حوضوه آبریز این تالاب وجود داشته است اما در سال 1387، حدود 40هزار چاه مجاز و غیر مجاز در این منطقه وجود دارد. در این مطالعه فعالیت صنعتی در حوضه تالاب و تغییر کاربری مراتع هم از دیگر دلایل خشکی این تالاب شناخته شده بود.

شادگان

تالاب شادگان با وسعتی حدود 400هزار هکتار در استان خوزستان واقع شده است و 90درصد آب آن به وسیله رودخانه جراحی تامین می گردد، شادگان هم یکی دیگر از تالاب های ایران است همچون میقان تا چند سال پیش حال و روز خوبی نداشت، اما با انتقال بخشی از آب کارون به میقان و از سویی افزایش بارندگی ها در حال حاضر اوضاع بهتری دارد.

هامون

تالاب هامون جازموریان با گستره حوضه آبریزی حدود 70 هزار کیلومترمربع معادل 2 برابر دریاچه ارومیه در 56 کیلومتری غرب شهرستان دلگان و پنج کیلومتری روستای چاهکیچی واقع شده که 49 درصد آن در حوزه سیستان و بلوچستان و 51 درصد در حوزه استان کرمان واقع شده است. نیمه باختری این حوضه به وسعت 35 هزار و 600 کیلومتر مربع در کرمان و نیمه خاوری آن به وسعت 34 هزار کیلومتر مربع در سیستان و بلوچستان واقع شده است.

تالاب جازموریان به دلیل پدیده تغییر اقلیم در سال های اخیر و بعلاوه احداث سدهای متعدد بر حوضه آبریز آن مانند سد جیرفت استان کرمان بر روی هلیل رود و سد کارواندر در سیستان و بلوچستان، دچار خشکسالی شده و به اسم یکی از کانون های گرد و غبار جنوب شرق ایران شناسایی شده است.

ارومیه

برخلاف تالاب هایی که در بالا به آن اشاره شد، دریاچه ارومیه یکی از مناطقی است که در چند سال گذشته و بعد از رسیدن به مرز خشکی، برای آن برنامه ریزی و سیاست گذاری های مختلفی صورت گرفته است تا جایی که به گفته مسئولان این دریاچه در سال گذشته در برترین حالت یک دهه اخیر قرار گرفته بود. ستاد احیای دریاچه ارومیه؛ به این نتیجه رسید که باید مصرف آب در بخش کشاورزی دریاچه ارومیه، 40درصد کمتر گردد، عددی که می گویند، تا به امروز به 32 درصد آن رسیده اند. این اقدام در کنار بارندگی ها مجموعه اقداماتی دیگر مثل تصفیه آب، انتقال آب، تغییر کشت و ... باعث شده است تا به گفته بعضی مسئولان، ارومیه تا 1406 احیا گردد اما نگرانی ها از بازگشت دریاچه ارومیه به شرایط قبلی شدت یافته است.

همانطور که گفته شد تالاب ها کارکردهای مختلفی دارند و به نظر می رسد، ارزش مالی آن شناخته نشده است. ارزش تالاب ها چندین برابر تولیدات کشاورزی است. یک تالاب به راحتی می تواند به کانون گردوخاک تبدیل گردد، همانطور که در چند سال گذشته نمونه آن در هامون مشاهده شد. از پیامدهای خشکی تالاب ها که در خشکی هامون مشاهده شد، متوجه مهاجرت شهفرایندان است. به گفته مسئولان در آن موقع موجی از مهاجرت از روستاها به شهرها و شهرهای سیستان و بلوچستان به بعضی شهرهای شمالی ایجاد شده بود از سویی اما خشکی تالاب ها می تواند به معنای نابودی بخش کشاورزی هم باشد، نابودی بخشی که یکی از عوامل بحران آب در ایران است.